«Финанс грамотаһына өйрәтеү мотлаҡ»

Түбәндәге фотола сәскәләр араһында торған һымаҡ, ҡыҙҙар ҡамауында торған егет Ринат Диҡәт улы Ғөбәйҙуллин булыр. Ринат эшҡыуар, Өфө дәүләт авиация техник университетының Күмертау филиалында клининг буйынса конкурсты отҡан да, ең һыҙғанып эшләп йөрөй. Беҙ уны ошоға тиклем сәнғәткә яҡын кеше тип белә инек, бәләкәйҙән бейеп, йырлап, ҡурайҙа уйнап үҫкән егет бит, тик ул башҡа юлды һайлаған - бизнесты. Күмертауҙа колледж бөтөп, Себер тарафтарында ла эшләп ҡайтып, Өфө моторҙар эшләү берекмәһендә лә эшләп өлгөргән егетте эшҡыуарлыҡ үҙенә йәлеп иткән. Был турала бөгөн ул беҙҙең менән әңгәмәлә үҙе һөйләй.

- Ринат, беҙ һине электән беләбеҙ. Һеҙҙең ғаилә — ата-әсәйең дә, һылыуың да сәнғәткә яҡын кешеләр. Һин үҙең дә бала саҡтан бейеп-йырлап та, ҡурайҙа уйнап та йөрөнөң, гел генә концерттарҙа ҡатнаштың. Шуға күрә барыһы ла, шулай уҡ ата-әсәйең дә һине мәҙәниәт өлкәһе буйынса китер, тип уйлағандыр?

- Ҡыҙыҡ ҡына хәл булды ул. 9-сы класты тамамлағас, мин Салауаттағы музыкаль колледжға уҡырға кергәйнем. Ҡурай һәм вокал төркөмөнә документтарымды ла тапшырғайным инде. Бер мәл атайым миңә: «Документтарыңды кире барып ал, ҡурайсы булып аҡса эшләп булмай», - тине. Шунан август аҙағында документтарымды кире барып алып, 73-сө һөнәри лицейға уҡырға барҙым. Унда мин 4 йыл буйы станоктарҙы көйләүсегә уҡып сыҡтым. Диплом алғандың икенсе көнөндә үк токарь булып эшләргә Себергә сығып киттем. Шулай вахта ысулы менән ярты йыл тирәһе эшләгәс, 19 йәштә үк, мин кемгәлер хеҙмәт итеп кенә үҙеңә етәрлек кимәлдә аҡса эшләп булмай икәнен аңланым. Аҙмы-күпме аҡса эшләргә була, әлбиттә, шулай ҙа һин ирекле кеше түгелһең инде. Шундай уйҙар менән Себерҙә бер йыл эшләгәс, Өфө моторҙар эшләү производство берекмәһенә эшкә ҡайттым.

- Себерҙә эш хаҡы арыу булғандыр бит?

- Мин эшләгән ерҙә эш хаҡы ул хәтлем күп тә түгел ине. Вахта менән эшләүҙе — бер ай эшләп, бер ай өйҙә булыуҙы оҡшатманым мин. Өйләнһәм, былай итеп эшләп булмай бит инде, тигән уй ҙа килде. Өфөгә ҡайтҡас, бизнес тураһында ныҡлап уйлана башланым. Шулай итеп минең стартап башланып китте.

- Ул заводта нисә йыл эшләп ташланың?

- Заводта мин әле лә эшләйем. Етенсе йыл китте инде. Унда эш шарттары яҡшы ул былай, тик ундай аҙ эш хаҡы барыбер минең өсөн түгел.

- Сер булмаһа, ябай эшсе күпме эш хаҡы ала унда?

- Эштең ҡатмарлығына ҡарап, 15-20 мең һумдан башлап алалар. Заказдар бар, перспективалы завод һанала ул.

- Стартап тинең бит инде. Эш башлап ебәреү өсөн хөкүмәттән ниндәйҙер субсидия-фәлән алдыңмы?

- Юҡ, стартап — бизнесҡа үҙеңдең минималь аҡсаңды һалыу була. 20 мең һумдан 50 мең һумға тиклем капитал һалыуҙы аңлата ул.

- Һин хөкүмәттән бер нәмә лә алманың инде әтеү? Хәҙер башлап китеүсе эшҡыуарҙар өсөн бик күп программалар бар, 90 мең һум да бирәләр.

- Юҡ, хөкүмәттән бер тин дә аҡса алғаным юҡ. Эште башлап ебәрер өсөн 90 мең һум бик аҙ аҡса ул.

- Эшеңде башлап ебәргән саҡта ниндәйҙер ҡыйынлыҡтар ҙа тыуғандыр?

- Эйе, тәүҙәрәк ныҡ ҡыйын булды. Әле лә бик үк еңелдән түгел. Башлап ебәргәндә минең 5-6 йүнәлеш булды. Ҡайһыныһындалыр мин нулгә сыҡтым, бер табышһыҙ инде, ҡайҙалыр ул бизнесҡа һалған аҡсамды юғалтып та ҡуя инем.

- Ниндәй йүнәлештәр буйынса эшләнең?

- Иң тәүгеһе — тере сәскәләргә төҫ бирә торған маркерҙар менән эш итеү булды. Тәмәке һатыу эше менән дә шөғөлләнеп ҡараным, тик ул эш килеп сыҡманы. Шунан грек сәтләүектәрен эшкәртеү менән булыштым. Башҡортостанда бындай йүнәлештә эшләүсе юҡ ине. Был эшем яҡшы ғына китер ине, әгәр минең ҙур ҡоролмаларым, инвестициям булһа. Бәләкәй генә бер ҡоролма менән эшләп, ныҡ алға китеп булмай.

- Идеялар ҡайҙан килә һиңә? Интернеттан эҙләп табаһыңмы?

- Әллә. Ҡайҙан киләлер инде. Интернет соҡоп ултырыуҙан ғына түгел, ғәҙәттә, идеялар үҙемдең башта килеп тыуа.

- Шунан һуң клининг өлкәһенә киттеңме?

- Кәләш менән бергә тағы бер бизнес булды әле. Ул ҡатын-ҡыҙҙар эше ине, мин унда инвестор ролен үтәнем. Ҡыҙыбыҙ тыуғас, был эште лә ташлап торорға тура килде.

- Әлеге шөғөлләнгән эшеңә, клинингҡа килеүең нисегерәк килеп сыҡты?

- Минең кәләштең туғандарының да бизнестары бар. Улар менән бергә аралашҡан саҡта клининг менән шөғөлләнеп ҡарарға тигән идея килеп тыуҙы ла инде. Шунан был бизнес тураһында интернеттан бөтә нәмәне өйрәндем. Былтыр, 2019 йылдың апрелендә, шәхси эшҡыуар булараҡ теркәлергә лә тура килде. Сөнки унһыҙ был эште алып барып булмай. Тендерҙарҙа ҡатнаша башланым. Унда заявкалар ныҡ күп була, конкуренция ла көслө. Иҡтисади яҡты, һалымдарҙы тулыһынса өйрәнергә тура килде. Тик шунан һуң ғына яйлап-яйлап тендерҙарҙы еңә башланым. Тендерҙар көн дә булып тора ул, әммә көн дә еңеп булмай, әлбиттә. Конкуренция ныҡ көслө. Эшселәренә аҡса түләмәй, тик үҙҙәренең кеҫәләрен генә ҡайғыртыусылар ҙа килеп сыға араларында. Ә мин иң тәүҙә хеҙмәткәрҙәргә эш хаҡы түләүҙе, кәрәкле эш ҡорамалдары алыуҙы хәстәрләйем. Иң мөһиме — ул минең репутация.

- Дөйөм алғанда, һинең штатта нисә кеше эшләй?

- Күмертауҙа - 8, Өфөлә - 7, Һамарҙа 1 кеше эшләй.

- Тимәк, һин Күмертауҙа ултырып, Рәсәйҙең теләһә ҡайһы ҡалаһында тендерҙы ота алаһың. Бер ниндәй сиктәр юҡмы?

- Сиктәр юҡ. Әммә йыраҡ ҡалаларҙа тендер отоуҙан файҙа ла юҡ. Миңә бит ул хеҙмәткәрҙәрҙе контролдә лә тоторға кәрәк. Бына Һамарҙа минең ышаныслы кешем бар. Ул ярҙам итә, ҡарап йөрөй.

- Хеҙмәткәрҙәр менән килешеү төҙөйһөңмө? Пенсия өлөшө барамы?

- Килешеү төҙөйбөҙ. Пенсия өлөшө лә бара. Хәҙер мин, бәлки, башҡа эшҡыуарҙарға ярҙам булыр, тигән уй менән ҡайһы бер серҙәрҙе асып китәм. Мин пенсиялағы кешеләрҙе «самозанятый» итеп эшкә алам. Шул ваҡытта хаҡлы ялдағылар эшләп йөрөһәләр ҙә, индексация ваҡытында аҡсаларын юғалтмай. Самозанятый пенсионер эшләмәгән кеше тип һанала. Һалымдарын үҙем түләйем. Йәш кешеләрҙе инде бөтә закондарға ярашлы итеп эшкә алам. «Больничный» ҙа түләнә. Эшкә урынлашҡан саҡта һәр кем үҙе һайлай: кем рәсми рәүештә эшкә урынлашырға теләй, кемдер килешеү буйынса ғына.

- Һинең иҙән йыуыусыларың университет етәкселегенә буйһонмай бит инде?

- Юҡ, улар миңә буйһона.

- Мәҫәлән, мәктәпте генә алайыҡ. Унда уҡыусылар йә берәй нәмә түгә, йә тағы нимәнелер һөртөп алыр кәрәк була. Һәр ваҡыт иҙән йыуыусы булырға тейеш. Ошондай ваҡытта улар мәктәп етәкселегенә буйһонмайынса, минең эш көнөм бөттө инде, тип ҡайтып китә аламы? Ошоноң кеүек конфликттар килеп тыумаймы?

- Юҡ, ундай конфликттар килеп сыҡҡаны юҡ, сөнки мин килешеүҙе икенсерәк төҙөйөм. Ундай хәлдәр булмаһын өсөн, килешеүҙә эске тәртипкә лә буйһонорға тейештәр, тигән пункт булдырам.

- Ринат, һин аҙмы-күпме донъя күргән кеше, Себерҙә лә эшләп ҡайтҡанһың. Себерҙә Башҡортостан кешеләре бигерәк күп, беҙҙең күршеләр - Татарстан халҡы ул хәтлем унда эшкә йөрөмәй, тиҙәр. Радий Хәбиров килгәс тә: «Ҡайтарығыҙ беҙҙең ирҙәрҙе Себерҙән», - тип халыҡ бик күп мөрәжәғәт итте уға.

- Себерҙә оҙаҡ йөрөмәнем былай. Башҡортостандан кешеләр Себергә бик күптән йөрөй бит инде, шуға хәҙер өйрәнеп бөткәндәрҙер инде. Быуындан-быуынға күсә киләлер ул, тип уйлайым. Атаһы эшләп йөрөй, уның артынан улы ла китә. Ваҡыт үтеү менән беҙҙәге эшһеҙлек бөтөр, тигән фекерҙәмен мин. Бына минең Себергә эшкә йөрөгө килмәне бит. Бар нәмә лә кешенең үҙенән тора. Эш табам тигән кеше Башҡортостанда ла эш таба ул. Минең ундай таныштар бик күп. Себерҙән ҡайтып, бында эш табып, рәхәтләнеп эшләп йөрөйҙәр.

- Яҡшы эш хаҡы менәнме? Күмертауҙа ундай эш урындары ҡайҙа икән?

- Эйе, эш хаҡтары яҡшы. Күмертауҙа белмәйем шул.

- Бына һин бизнесҡа киткәнһең. Тимәк, һинең бындай эш менән булышырлыҡ һәләтең бар. Шуны әйтке килә: беҙҙең милләттең бизнес менән шөғөлләнергә барымы юҡ түгелме һуң?

- Милләттән тормай ул. Кеше үҙенең фекер ҡеүәһен тулыһынса алыштырырға тейеш. Уның өсөн бик күп күнекмәләр эшләргә кәрәк буласаҡ. Теләһә, бомж да эшҡыуарға әйләнеп китә ала. Бизнесты башлап ебәрәһең икән, артҡа сигенеү юҡ. Эше тиҙ генә китмәне икән, ул: «Булды инде, минең эшем килеп сыҡмай, өйҙә ултырам инде», - тип ҡул һелтәргә, илап ултырырға тейеш түгел. Ошо барьерҙы үтер кәрәк. Ун тапҡыр, егерме тапҡыр килеп сыҡмаҫ, әммә егерме беренсе тапҡырҙа барыбер килеп сығасаҡ.

- Бына һин милләттән тормай тиһең. Улай булғас, нишләп беҙҙең тирә-яҡтағы эшҡыуарҙар күбеһенсә икенсе милләт кешеләре? Мәҫәлән әрмән халҡын ғына алайыҡ.

- Тимәк әрмән халҡының фекер йөрөтөүе икенсе.

- Шулай булғас, барыһы ла менталитеттан тора килеп сыға ла. Милләттең холҡонан.

- Шуның өсөн бына үҙемдең тарихты һөйләйем әле. Минең ата-әсәйем сәнғәткә яҡын кешеләр бит инде, үҙегеҙ ҙә әйттегеҙ ул турала. Улар миңә бәләкәй саҡтан уҡ: «Шунда уҡырға керерһең, шунда эшләрһең», - тип әйтә килделәр. Шулай итеп ата-әсә баланы бәләкәйҙән үк әҙерләргә бурыслы.

- Бизнесмен бул, тип әҙерләнеләрме һине?

- Эйе, шулай. Бизнесмен — ул ирекле кеше. Алла бирһә, бына ҡыҙым тағы ла әҙерәк үҫә төшкәс, мин уны Өфөнөң бизнес мәктәбенә бирәсәкмен. Мин уны бәләкәй саҡтан уҡ ололар тормошона әҙерләй башлаясаҡмын.

- Шулай ҙа, нишләп беҙҙең башҡорттар бизнеста әҙ ул? Шул уҡ Өфөнө алып ҡараһаҡ та. Бына Күмертауҙың иң эре башҡорт эшҡыуарҙарын алһаҡ та, улар 2 бөртөк кенә.

- Сөнки бәләкәй саҡтан уҡ һалынған ул беҙгә. Беҙҙең тәрбиә икенсе. Шуға күрә тәрбиә биреүҙе тулыһынса үҙгәртергә кәрәк. Кешенең фекерләү ҡеүәһен үҙгәртеү мотлаҡ.

- Әлбиттә, тәрбиә биреү ата-әсәнән тора, әммә мәктәптәрҙә үткерерәк, үҙен күрһәтергә тырышҡан, «мин» тип йөрөгән балаларҙы яратып бармайҙар. Лидерлыҡ сифатын үҫтерәһе урынға, киреһенсә, баҫалар. Шундай күренеш күҙәтелмәнеме һин уҡығанда?

- Уҡытыусылар бер нимә лә әйтмәй ул. Ә бына балалар араһында шундайҙар була. Ниндәйҙер уҡыусылар төркөмөнә лидерлыҡ сифаты булған уҡыусы оҡшамауы мөмкин.

- Бында көнсөллөк тойғоһо ла күҙәтеләлер?

- Эйе, уны шулай тип әйтергә лә була.

- Һин эш башлап ебәргән саҡта ла, бөтәһе лә: «Маладис», - тип тормағандыр, моғайын?

- Минең эш башлағанымды бер кем дә белмәне ул. Мин улайтып белгертеп йөрөмәнем. Психология яғынан ҡарағанда ла былай эшләү дөрөҫ һанала. Кеше ниндәйҙер бизнес башлап ебәрергә уйлай икән, уның туғандары, ата-әсәләре, дуҫтары һәм башҡалар ҡурҡыштан: «Кәрәкмәй. Һинең килеп сыҡмаясаҡ, аҡсаңды юғалтасаҡһың», - тиҙәр, ғәҙәттә. Шулай итеп улар һинең бөтә булған теләгеңде һүндерергә тырышалар. Кешенең фекерләүендә был күптән һалынған, сөнки күптәр ғүмер буйына кемгәлер эшләп, бил бөгөп өйрәнгәндәр. Донъяла ике төрлө кеше була: хәйерсе кеше кеүек фекерләүсе һәм байҙарса фекер йөрөтөүселәр. Тәүгеләр һәр саҡ: «Һинең бер нәмә лә килеп сыҡмай», - тийәсәктәр. Ә байҙарса уйлаусыларҙан ундай һүҙ ишетмәйәсәкһең.

- Һин төрлө тренингтар үттеңме?

- Юҡ ундай нәмәләр үтмәнем. Психология буйынса күп уҡыным. Шул ныҡ ярҙам итә.

- Өҫтөмә фуфайка, сүсинкә кейеп йөрөйөм, ти. Шул уҡ ваҡытта үҙемде ныҡ бай, тип иҫәпләйем һәм ҡыланыштарым да байҙарса, ти. Үҙеңде шулай тойһаң, космос һиңә ярҙам итә, барыбер байып китәһең, тип уҡығайным ҡайҙалыр.

- Мин бай тип кенә йөрөүҙән бер нәмә лә үҙгәрмәйәсәк. Нимәлер эшләргә, ҡыбырларға кәрәк. Обломов һымаҡ дивандан тормай ғына хыялланып ятып ҡына байып булмаясаҡ.

- Һинең йәшең дә байтаҡ ҡына хәҙер, тәжрибәң дә бар. Беҙҙең башҡорт ҡыҙ-егеттәренә ниндәй кәңәш бирерһең? Нисек йәшәргә һуң? 15 мең һумға эшләп, ипотека ла түләп булмай. Балаң уҡыһа, тағы әллә күпме сығым талап ителә.

- 15 мең һум ғына эш хаҡы, тип илап йөрөмәһен. Яҡшыраҡ түләнгән эш эҙләһен. Теләгең булһа, табырға була. «Кем эҙләй, шул таба», - тип бушҡа әйтмәгәндәр бит. Иң мөһиме — юғалып ҡалмаҫҡа, бер нимәнән дә ҡурҡмаҫҡа. Бер тапҡыр килеп сыҡмай икән, артабан эҙләргә кәрәк. Себерҙә генә түгел, шул уҡ Башҡортостанда ла эш табырға була ул. Бына мин Себерҙә эшләгем килмәгәс, ҡайттым бит бында. Минең өҫтә, юғарыла ултырған, ярҙам иткән бер ниндәй туған-фәләнем дә, таныш-тоношом да юҡ.

- Район хакимиәтендә лә гел генә: «Ҡайҙа һуң үҙебеҙҙең халыҡ? Килтерегеҙ миңә, ярҙам итәбеҙ. 90 мең бирәләр, килегеҙ, алығыҙ», - тиҙәр, әммә килеүсе юҡ. Шулай уҡ Мораптал, Аҡһары ауылдары янында кафе асырға кеше эҙләйҙәр. Бизнес-план төҙөргә лә ярҙам итәбеҙ, тиҙәр.

- Миңә лә 3 йыл элек тәҡдим иттеләр ул районда. Пекарня асырға уйлағайным, әммә ул 90 мең һумға ғына бизнес асып булмай. Кешенең аҡсаһы булмаһа, инвестор табырға мөмкин. Ул үҙе үк бизнес-планын төҙөй аласаҡ. Аҙаҡ, бизнес яҡшы үҫешеп китһә, инвесторҙар ғүмер буйы үҙенең проценттарын ғына алып торасаҡ. Инвесторҙарҙың эше шунан ғибәрәт.

- Әллә кемдәрҙе эҙләгәнсе, шул уҡ ҡытайҙарҙы килтергәнсе, дәүләт үҙе үк инвестор була алмаймы икән ни?

- Бигерәк шәп булыр ине ул. Нисек хөкүмәттән субсидия алырға, ниндәй программалар бар икән, тип ҡыҙыҡһынып йөрөгәнем юҡ шул. Шуға был турала бер нәмә лә белмәйем. Бер кемгә лә һалышманым, үҙ көсөм менән эшләргә тырышам. Әле миңә университетты уҡып бөтөргә лә кәрәк. Ҡулыма диплом алғас, үҙ һөнәрем буйынса ла эшләргә уйлайым.

- Район йә ҡала етәкселеге үҙенең биләмәһен яҡшы белә. Шуға күрә улар үҙҙәре үк нимә талап ителә икәнен асыҡлап, яҡынса бизнес-план төҙөп, буласаҡ эшҡыуарҙарға ярҙам ҡулы һуҙып ебәрһә, яҡшы булыр ине, минеңсә. Идеялар менән килегеҙ, тип кенә ултырып булмай бит. Ҡайҙандыр килгән кеше был районға йә ҡалаға нимә мөһим икәнен ҡайҙан белһен?

- Дөрөҫ, әлбиттә. Мин бындай осраҡта берәй конкурс үткәрер инем һәм бер нисә эшҡыуар араһынан тәжрибәлерәген, иң яҡшыһын һайлап алыр инем. Шулай уҡ эшләрлек кешегә бөтә шарттар тыуҙырырға ла була.

- Һин хөкүмәттән бер тин дә алманым тиһең. Нисек эш башлап ебәрҙең һуң?

- Минең машинам бар ине, шуны һатып, эш башлап ебәрҙем.

- Машинаһыҙ ҙа, аҡсаһыҙ ҙа ҡалып ҡуйһам, тип ҡурҡманыңмы?

- Алдан бөтәһен дә иҫәпләмәйенсә булмай. Тәүҙә әйткәнемсә, рисковать итмәһәң, бер нәмә лә килеп сыҡмай.

- Халыҡ ярлы йәшәй, аҡсаһы юҡ тибеҙ, әммә урам сит илдең ҡыйбатлы машиналары менән тулы. Уларҙың күбеһе кредитҡа алынғанын да беләбеҙ. Кеше шул кредитын түләйем, тип ас та йөрөйҙөр.

- Шулай шул. Ғәҙәттә, күп кешеләр бик тиҙ генә байып китергә уйлай. Түләй аламы, юҡмы, барып кредитҡа ҡыйбатлы машинаһын да ала. Шул уҡ ваҡытта, кредитҡа суммай ғына, яйлап ҡына аҡса йыйып, шунан ғына кәрәген генә алыусылар бар. Кешенең финанс грамотаһы булырға тейеш. Балаларҙы мәктәптән үк финанс грамотаға уҡытырға кәрәк.

- Шулай шул. Беҙҙең мәктәптә әле «Тормош һабаҡтары» тигән дәрес үткәрәләр. Бер ниндәй ҙә финанс грамота тигән һүҙ ҙә юҡ бит ул дәрестәрҙә. Шунан балалар оло тормошҡа яраҡлашмайынса мәктәптән сығып китәләр.

- Эйе, балалар мәктәптән сыҡҡанда уҡ, оло тормошта иң мөһиме нимә икәнен төшөнөргә тейештәр. Мәктәптә уҡытып, артабан: «Гуляй, Вася», - тигән һымаҡ сығарып ебәрергә тейеш түгелдәр, минеңсә. Шунан кеше үҙенең эш хаҡын ала ла, уны тиҙ генә тотоноп та бөтә. Аҙаҡ аҡсаһыҙ йөрөй. Мәктәптәрҙә финанс грамота биреү мотлаҡ, тигән фекерҙәмен. Быны мәғариф министрлығы ғына түгел, ә иҡтисад министрлығы ла уйларға тейеш. Ғөрөф-ғәҙәт, йолалар ғына түгел, ә аҡса менән нисек эш итеү тураһында ла онотмаһындар ине.

- Кешенең шулай наҙан булыуы хөкүмәткә файҙалылыр, күрәһең. 20-30 процентлы кредиттарҙы кем алһын аҙаҡ? Кеше наҙаныраҡ булған һайын, кемдәргәлер күберәк файҙа килә. Беҙҙең Күмертауҙың К. Маркс урамын ғына алһаң да, унда нисәмә микрозаймдар урынлашҡан. Ун метр һайын.

- Эйе, унан кредит алған кеше, һаҙға батасаҡ. Һүҙемде тамамлап, эш башларға уйлаусыларға бер нимәнән ҡурҡмауҙарын, һәр ваҡыт үҙ өҫтәрендә эшләүҙәрен, бер урында ғына тапанмауҙарын теләйем. Изгелек тә, яуызлыҡ та һәр ваҡыт кире әйләнеп ҡайта. Шуны онотмаҫҡа һәм һәр саҡ изгелектәр эшләргә генә ынтылһындар.

- Ринат, ҡыҙыҡлы әңгәмәң өсөн ҙур рәхмәт! Эштәрең гел уңышлы барһын. Бер нисә йылдан, һин бик ҙур бизнесмен булып киткәс, тағы осрашып, һөйләшербеҙ әле, тигән өмөттә ҡалабыҙ.