Салауат Юлаев һәйкәлен реставрациялау: төп һорауҙарға яуаптар

Һәйкәлде ни өсөн ремонтларға кәрәклеген, был процестың күпме ваҡыт аласағын һәм ни өсөн Салауат Юлаевтың үҙ урынына кире ҡайтмауынан ҡурҡмаҫҡа кәрәклеген ентекләп һөйләп бирмәксебеҙ. Хаҡлы рәүештә Башҡортостандың төп символы һаналған Салауат Юлаев һәйкәлен реставрациялауға әҙерләнәләр. 1967 йылда скульптор Сосланбәк Тавасиев эшләгән был монумент яҡынса 40 тонна ауырлыҡтағы 10 метрлыҡ суйын атлы статуянан ғибәрәт. Реставрация проекты икеләтә тарихи-мәҙәни экспертизаны уңышлы үтте һәм әле Баш дәүләт экспертизаһында баһалана.
Эксперт комиссияһы составына эксперт комиссияһы рәйесе Зайцева Дарья Александровна, эксперт комиссияһының яуаплы секретары Быков Александр Михайлович һәм эксперт комиссияһы ағзаһы Хорликов Алексей Петрович инә. Уларҙың барыһы ла мәҙәни мираҫ объекттарын һаҡлау буйынса эштәрҙе үткәреүгә дәүләт экспертизаһын төҙөүҙә ҙур тәжрибәгә эйә. Һәйкәлде реставрациялау буйынса эш 2024 йылдың ноябрендә башланасаҡ. Ул Өфө бюджеты иҫәбенә финанслана: был маҡсатҡа 300 миллион һумдан ашыу аҡса бүлеү планлаштырыла. Реставрация күпме ваҡыт аласаҡ, экспертиза нимә һөйләй һәм ни өсөн һәйкәлде ремонтлау өсөн пьедесталдан төшөрөргә кәрәк – беҙҙең материалда.
ҺӘЙКӘЛ АВАРИЯ ХӘЛЕНДӘ ТИП ТАНЫЛҒАН
2024 йылдың 14 октябрендә Башҡортостан мәҙәни мираҫ объекттарын дәүләт һаҡлауы буйынса идаралыҡ федераль әһәмиәттәге мәҙәни мираҫ объектын һаҡлау буйынса эште үткәреүгә документацияның дәүләт тарихи-мәҙәни экспертизаһы һөҙөмтәләре буйынса акт баҫтырып сығарҙы. Документацияны Ҡаҙандың «ТСНРУ» акционерҙар йәмғиәте эшләне, экспертизаны Санкт-Петербургтың «С.П.Бург һәм партнерҙар» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте хеҙмәткәрҙәре үткәрҙе. Уларҙан күренеүенсә, монумент авария хәлендә һәм реставрацияға мохтаж. Скульптурала ҡойоу элементтарының айырылыуы күҙәтелә, һөҙөмтәлә металл ярыҡтары һәм коррозия барлыҡҡа килгән. Постаменттың үҙендә лә ярылған урындар бар. Ҡурған ситтәре лә ултырған.
Шулай итеп, һыбайлы скульптураһы ғына түгел, ә йыл һайын йылға яғына хәрәкәт иткән һәйкәл һәм хатта пьедестал да ремонт талап итә. Ремонттың оҙаҡҡа һуҙылыуы һәйкәлдең емерелеүенә хәүеф менән янай.

НИМӘ ЭШЛӘНӘСӘК
Юғалған элемент — геометрик биҙәкле сүкелгән бляха формаһындағы түшелдерек тергеҙеләсәк, был һәйкәлгә уның тарихи үҙенсәлеген ҡайтарырға мөмкинлек бирәсәк. Шулай уҡ 2005 йылда үҙгәртелгән төҫөн тарихи ҡараһыу һороға ҡайтарыу планлаштырыла.
Һәйкәлдең авария хәлендәге төп эске металл каркасы алмаштырыла. Постамент ҙурлығы, формаһы һәм фактураһы буйынса бер төрлө ҡара шымартылған гранит блоктары менән көпләнә. Шулай уҡ проект ҡурғандың тәүге формаһын һәм габариттарын тергеҙеүҙе һәм уны көсәйтеүҙе күҙ уңында тота.

АЛЫРҒА ЯРАМАЙ ҠАЛДЫРЫРҒА
Эксперттар бер тауыштан скульптураны постаменттан алып һәм махсус әҙерләнгән, йыһазландырылған бинала реставрациялау кәрәклеген раҫлай. Был һәйкәлдең эске таяу каркасын алмаштырыу кәрәклеге менән бәйле. Һәйкәл бер нисә конструктив үҙенсәлектән тора. Тышҡы ҡабығы 60-тан ашыу өлөштән яһалған. Был тышлыҡ эсендә швеллерҙарҙан һәм ике таврҙан торған таяу каркасы урынлашҡан. Экспертиза һәйкәлдең эске таяу каркасын алмаштырыу кәрәклеген раҫлай, шуға бәйле һәйкәлде һүтеү һәм эске таяу каркасына инеү мөмкинлеге кәрәк.
-Һәйкәлде алмайынса быны эшләү мөмкин түгел, - тип һөйләне Башҡортостандың мәҙәни мираҫ объекттарын дәүләт һаҡлауы идаралығы начальнигы урынбаҫары Айнур Мөслимов. - Скульптура торған пьедесталды ла ремонтларға кәрәк. Бетондың техник торошо ҡәнәғәтләнерлек түгел. Һәйкәлдең ауырлығы 40 тоннанан ашыу, шуға уны һүтмәйенсә ремонтлау хәүефле. Бынан тыш, һәйкәл урынлашҡан ҡурғанды ла тәртипкә килтереү планлаштырыла. Скульптураны һүтмәйенсә уға инеү мөмкин түгел. Тап ошо сәбәптәр арҡаһында проектлаусы һәйкәлде һүтеү һәм һүтеү эштәрен хәүефһеҙ башҡарыу кәрәклеге тураһында ҡарар ҡабул итте.
- Һүткәндә скульпторға тыныс эш алып барыу мөмкинлеге лә буласаҡ. Әлеге ваҡытта проект документацияһын әҙерләү менән шөғөлләнгән ойошманың "Ватан-әсә саҡыра!" һәйкәле менән реставрациялау тәжрибәһе бар, - тип билдәләне эксперт.
-Волгоград скульптураһын ремонтлау башлыса тышҡы өлөшөндә үткәрелде. Бынан тыш, скульптураның торған урында уҡ бетондан ҡойолоуы ла һүтеүгә ҡамасауланы. Был айырым осраҡ булды, - тип һөйләй билдәле скульптор, 40-тан ашыу монументаль композиция авторы Салауат Щербаков. - Салауат Юлаев һәйкәлен оҫтаханала реставрациялау бик күп өҫтөнлөккә эйә. Цехта һәйкәлде асырға, яҡтыртырға, йылытырға, каркасты ҡарарға, алмаштырырға, иретеп йәбештереү эштәрен башҡарырға мөмкин. Тимәк, оҫтаханала ул урамда эшләмәгән бөтә художество үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып тулыһынса тергеҙелә ала. Унда һауа шарттары ла, башҡа уңайһыҙлыҡтар ҙа йоғонто яһай. Өҫтәүенә постаментты һәм ҡурғанды ремонтлау кәрәклеге мәсьәләһе лә киҫкен тора, - тип һөйләне ул.
ҺӘЙКӘЛДӘРҘЕ ҺҮТЕП РЕМОНТЛАУ - КИҢ ТАРАЛҒАН ПРАКТИКА
Күп кенә билдәле архитектура объекттары реставрация ваҡытында һүтеп алына. Сағыу миҫалдарҙың береһе – билдәле "Эшсе һәм колхозсы" скульптураһын реставрациялау. 2004 йылдың октябрендә һәйкәлде ашығыс рәүештә ремонтҡа алып китәләр, ул ярым емерелгән металл өйөмөнән ғибәрәт була. Скульптураны 40 өлөшкә бүлеп, һәр береһен айырым эшләгәндәр. Реставрациянан һуң Мәскәүҙең төп символдарының береһе яңы постаментҡа ҡуйыла.
Ҡыҙыл майҙанда урынлашҡан Кузьма Минин һәм кенәз Дмитрий Пожарский һәйкәле лә ошоға оҡшаш юл үтә. Боронғо скульптура халыҡ иғәнәһенә эшләнә, уның өҫтөндә эш хатта 1812 йылғы Ватан һуғышы ваҡытында ла дауам итә. Ошо уҡ ысул менән 2020 йылда Мәскәүҙә маршал Жуков һәйкәле реставрациялана. Бындай миҫалдарҙы илебеҙҙең башҡа ҡалаларында һәм сит илдәрҙә лә табырға мөмкин. Мәҫәлән, 2017 йылда Лондондағы Елизавета башняһын һүтеү юлы менән реставрациялай башлайҙар, ул Биг Бен булараҡ билдәле. Ремонт эштәре биш йыл дауам итә.
ҺӘЙКӘЛДЕ “ҠАЙТАРЫРҒА ОНОТОУ” МӨМКИН ТҮГЕЛ
Һәйкәлде алып ташлайҙар һәм кире ҡайтармайҙар тигән имеш-мимештәрҙең бер ниндәй ҙә нигеҙе юҡ. Был хаҡта борсолорға ярамай. Монументты тергеҙеү буйынса эштәр Өфөлә башҡарыласаҡ. Баш ҡалала бының өсөн бөтә шарт та бар. Монументты алып, онота алмайҙар. Салауат Юлаев һәйкәле-республиканың айырылғыһыҙ символы. Күп рәсәйҙәр өсөн Башҡортостан ошо һәйкәл һәм Салауат Юлаев исеме менән бәйле. Уның образы Башҡортостан халҡы тормошоноң бөтә өлкәһе менән тығыҙ бәйле. Уның хөрмәтенә күп һанлы архитектура объекттары, урамдар, ауылдар, район, ҡала аталған. Уның исеме менән Украина, Эстония, Ҡаҙағстан урамдары аталған. Батырҙың исемен бөтә илгә билдәле хоккей клубы данлай, дәүләт ордендары һәм премиялары булдырылған.
Республикала йыл һайын Салауат Юлаев көндәре билдәләнә, уның сиктәрендә “Салауат йыйыны” республика фольклор байрамы үткәрелә. 2024 йылдың йәйендә батырҙың тыуған яғында Салауат районында “Салауат ере” тарихи - мемориаль комплексы асыла. Батырҙың образы һәм иҫтәлеге генә Башҡортостан халҡы өсөн мөһим роль уйнамай. Республиканың рәсми гербы ҡалҡып килгән ҡояш фонында Салауат Юлаев һәйкәле һүрәтенән ғибәрәт. Был символдар һәм объекттар Салауат Юлаевтың Башҡортостан өсөн әһәмиәте хаҡында даими иҫкәртеп тора.

Хатта беҙҙең заман геройҙары ла Салауат Юлаев менән тығыҙ бәйләнгән. Яҡташтарыбыҙ, махсус хәрби операцияла ҡатнашыусылар, милли гвардия ғәскәрҙәре составында Салауат Юлаев исемендәге ике башҡорт батальонында тора. Батальон хәрбиҙәре Донбаста һәм Курск өлкәһендә хәрби бурыстарҙы батырлыҡ менән үтәй. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында башҡорт халыҡ геройы Александр Невский, Кузьма Минин, Дмитрий Пожарский, Александр Суворов һәм Михаил Кутузов менән бер рәттән геройҙар пантеонына инә. 1941 йылда совет экрандарына Рәсәй кинематографының башланғысында торған Яков Протазанов төшөргән «Салауат Юлаев» фильмы сыға.
Башҡортостандың милли геройы образы немец-фашист илбаҫарҙары менән көрәштә әүҙем ҡулланыла. 1943-1945 йылдарҙа Ҡыҙыл Армияла башҡорт халҡының милли геройы исеме менән бәйле рәсми атама йөрөткән ике хәрби часть, бронепоезд һәм артиллерия полкы була. Рәсәй геройы һәм 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһының легендар командиры Миңлеғәле Шайморатов шәхси состав алдындағы телмәрендә бер нисә тапҡыр: "Салауат тоҡомдары сигенә белмәй" тигән фразаны ҡуллана.
Һәйкәлдәрҙе реставрациялауҙы милли үҙаңды һәм тарихи күсәгилешлекте һаҡлауға булышлыҡ иткән киләсәккә инвестиция менән сағыштырырға мөмкин. Ул монументҡа уның тәүге ҡиәфәтен һәм тарихи статусын ҡайтарырға мөмкинлек бирә, уның республика символы ролен һыҙыҡ өҫтөнә ала.